Kraszewski Antoni Feliks (1797–1870), polityk szlachecki i poseł. Ur. 30 V w rodzinnym Tarkowie w pow. inowrocławskim; syn Jana, właściciela ziemskiego i prezesa Trybunału w Bydgoszczy, i Anny z Poleskich. K. uczył się początkowo u reformatów w Pakości, następnie w liceum warszawskim. W r. 1816 zapisał się na wydział filozofii i prawa uniwersytetu wrocławskiego, w r. 1818 przeniósł się na studia prawno-administracyjne do Berlina, w lecie 1819 r. do Halle, wreszcie do Getyngi, gdzie uzyskał tytuł doktora «z prawem docendi». W r. 1818 przyczynił się do założenia w Berlinie Stowarzyszenia Polskiego i reprezentował je w uniwersyteckim konwencie seniorów. Między K-m a drugim przywódcą Stowarzyszenia, C. Jarochowskim, doszło jednak wkrótce do rozdźwięków. Pierwszy chciał widzieć w związku tylko członków bardziej świadomych narodowo, gdy drugi pragnął legalnej organizacji masowej, działającej w duchu liberalizmu. Pod wpływem nowych idei burszenszaftów Jarochowski z większością członków dokonał secesji, tworząc Związek Polski (6 III 1819). Stowarzyszenie K-ego było mniej dynamiczne i bardziej elitarne (zostało w nim z 70 osób tylko 14). Wyjazd K-ego z Berlina ułatwił połączenie obu organizacji w jesieni 1819 r. w ramach Związku Polskiego Polonia; ze Stowarzyszenia przyjęto dewizę «Wolność i Ojczyzna» i projekt ustaw organicznych, przygotowany przez K-ego. Po uzyskaniu doktoratu K. zamierzał poświęcić się pracy naukowej i zostać jako docent w Getyndze, ale po śmierci ojca wrócił do Tarkowa, aby zająć się majątkiem.
W r. 1828 K. wysunął projekt utworzenia Tow. Przyjaciół Rolnictwa, Przemysłu i Oświaty w W. Ks. Poznańskim. Nie zajmował wówczas żadnego stanowiska, nie był członkiem pierwszego sejmu prowincjonalnego (1827–8), ale wywierał wpływ na młodzież i deputowanych. Pozyskał również namiestnika Antoniego Radziwiłła oraz arcbpa Teofila Wolickiego i na pierwszym zebraniu (30 VI 1828) w pałacu arcybiskupim pomysł napotkał na powszechną zgodę. Władze pruskie odmówiły jednak zatwierdzenia statutów (kwiecień 1830). W r. 1828 K. został wybrany deputowanym «stanu rycerskiego» z pow. inowrocławskiego do drugiego sejmu prowincjonalnego (1828–32), ale jego działalność w tej instytucji samorządowej przerwał udział w powstaniu listopadowym. Walczył w 7 p. liniowym w korpusie A. Giełguda, a po przejściu granicy pruskiej przez korpus był więziony w twierdzach Grudziądza i Srebrnej Góry; zwolniony – wrócił do Tarkowa. Władze pruskie oferowały mu wprawdzie posadę w ministerstwie w Berlinie, potem urząd radcy szkolnego w Poznaniu, ale w okresie antypolskich rządów E. H. Flottwella oferty te obciążone były warunkami nie do przyjęcia. Za to wybrany został do ziemstwa zachodnio-pruskiego, a od r. 1841 zasiadł znowu w prowincjonalnym sejmie poznańskim (z pow. inowrocławskiego), odgrywając w nim dość czynną rolę. Wymowny i cięty w polemice, w przemówieniach wysuwał postulaty narodowe, choć w sposób umiarkowany. W r. 1843 projekt K-ego adresu do króla zawierał potępienie zamachu na niego, ale także żądanie wydania konstytucji, niezawisłości i jawności sądów, poprawienia stanu oświaty i uwzględnienia praw narodowych. K. reprezentował już wówczas zasady pracy organicznej. Choć nie należał do współpracowników K. Marcinkowskiego, wziął czynny udział w tworzeniu Tow. Pomocy Naukowej i znalazł się w pierwszej jego dyrekcji. Brał też udział w komisji dla połączenia 5 towarzystw rolniczych (1842) i przewodniczył towarzystwu w Inowrocławiu (1845).
Szczytowym okresem działalności K-ego były l. 1847–8, gdy zaliczany był do grupy «matadorów» poznańskich (M. Mielżyński, G. Potworowski, A. Brodowski), stojących na gruncie legalnej opozycji wobec rządu. W l. 1847–8 był K. dwukrotnie reprezentantem sejmu prowincjonalnego na pierwsze sejmy zjednoczone (Połączone Stany). Po wybuchu rewolucji marcowej 1848 r. został wysłany do Berlina przez Komitet Narodowy z protestem przeciw represjom pruskim (do samego Komitetu przyjęty został w kwietniu). W Berlinie przyłączył się do deputacji arcbpa L. Przyłuskiego, a w czasie audiencji u króla 23 III doszło między K-m a Fryderykiem Wilhelmem do ostrego starcia słownego, szeroko wówczas komentowanego. Następnie działał w sejmie zjednoczonym (od 2 IV) i w Zgromadzeniu Narodowym (od 22 V), do którego został wybrany z pow. inowrocławskiego. Wśród posłów polskich uchodził za jednego z najwybitniejszych, przemawiał wiele razy, ale pokładane w nim nadzieje na ogół zawiódł i na odmiennym gruncie berlińskim nie udało mu się powtórzyć sukcesów z Poznania. Jak większość posłów polskich, współpracował z lewicą liberalną, natomiast był przeciwnikiem akcji zbrojnej. Przez cały czas K. współdziałał z innymi przywódcami prawicy. Gdy na początku kwietnia t. r. ziemiańscy politycy dzielili się spodziewanymi stanowiskami, K-emu miała przypaść w zarząd rejencja bydgoska. Wraz z Potworowskim utrzymywał ścisły kontakt z A. J. Czartoryskim, a o jego poglądach świadczył też udział w polskim kongresie politycznym we Wrocławiu. K. należał do głównych jego organizatorów, już 17 IV zjawił się we Wrocławiu, aby zaraz wrócić do Poznańskiego z zaproszeniami. Przed inauguracją zorganizował konferencję wstępną różnych kierunków, na której zraził przedstawicieli lewicy, nazywając ich przypadkowymi gośćmi. Przewodniczył na niektórych zebraniach i konferował z miejscowym komitetem mieszczan w celu zapewnienia pomocy finansowej dla wychodźców.
Po upadku powstania zbrojnego wraz z innymi posłami opuścił Poznańskie, aby bronić sprawy polskiej z trybuny parlamentarnej. W maju w czasie debat nad konstytucją pruską wraz z innymi «matadorami» solidarnie popierał ustrojowe wnioski A. Cieszkowskiego. Wszedł w skład Komisji Reorganizacyjnej, ale gdy w czerwcu przesuwanie linii demarkacyjnej przez władze pruskie doprowadziło do powstania projektu «księstwa gnieźnieńskiego», K. podobnie jak Potworowski odmówił objęcia nadprezydentury. K. także solidaryzował się w lipcu 1848 r. z protestem posłów polskich w sejmie przeciw podziałowi Poznańskiego, uchwalonemu we Frankfurcie. W drugiej połowie 1848 r., wspólnie z A. Brodowskim i G. Potworowskim, napisał broszurę Zur Beurteilung der polnischen Frage im Grossherzogtum Posen im Jahre 1848, wydaną w odpowiedzi na memoriał rządu i wypierającą się dążeń polskich do walki zbrojnej z Prusami. K. wziął też udział w organizowaniu Ligi Polskiej (podpisał pierwszy protokół z 25 VI 1848) i znalazł się w składzie Tymczasowej Dyrekcji. Po upadku Ligi utworzył Bractwo Polskie w Inowrocławiu (kwiecień 1850) pod swoim przewodnictwem, ale nie odegrało ono poważniejszej roli. Po rewolucji 1848 r. znacznie osłabła działalność polityczna K-ego. W październiku t. r. złożył mandat do Zgromadzenia Narodowego, a w r. 1849 nie doszło do ponownego wystawienia jego kandydatury. W r. 1856 K. usunął się z ziemstwa, w 1858 z sejmu prowincjonalnego i w ogóle z życia politycznego. Przyczyniła się do tego ciężka choroba żołądka, którą leczył w Wiesbadenie. Majątek Tarkowo oddał w administrację synowi, a sam czas jakiś przebywał w Wiesbadenie, potem na stałe osiedlił się w Dreźnie, gdzie zmarł 23 I 1870 r. Ożeniony był z Anną Gruszczyńską, z którą miał syna Jana.
Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I; Boniecki; – Grot Z., Działalność posłów polskich w sejmie pruskim w latach 1848–1850, P. 1961; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1959 I; Kamiński A., Polskie związki młodzieży (1804–1831), W. 1963; Karwowski S., Historia W. Ks. Poznańskiego, P. 1918–9 I (fot.), II; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1935 i W. 1960; Komierowski R., Koła polskie w Berlinie 1847–1860, P. 1910; tenże, Koła polskie w Berlinie 1860–1866, P. 1913; Kraushar A., Jeden z Kraszewskich, W. 1907; Tyrowicz M., Polski kongres polityczny we Wrocławiu 1848 r., Kr. 1946; Wawrykowa M., Ruch studencki w Niemczech 1815–1825, W. 1969; Wojtkowski A., Próby zorganizowania Towarzystwa Naukowego, „Kron. m. P.” 1927 s. 309–39; Zielewicz I., Nowe przyczynki do życiorysu Karola Marcinkowskiego, P. 1908 (fot.); Żychliński T., Historia sejmów W. Ks. Poznańskiego, P. 1867 I–II; tenże, Kronika żałobna, P. 1877 s. 191–3; – Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925; Szuman H., Luźne kartki z wspomnień, P. 1898; – „Czas” 1870 nr z 2 II; – Arch. Uniw. we Wr.
Adam Galos